تشکیل دندان، قبل از تولد آغاز میشود و شکل نهایی دندانها نیز در همین دوران مشخص میشود. معمولاً تعداد دندانهای اولیه (دندانهای شیری) که در کودکان دیده میشوند 20 عدد و تعداد دندانهای دائمی (در بزرگسالان) 28 تا 32 عدد است که به 4 دندان آخر که در واقع سومین دندان آسیا هستند، «دندانهای عقل» (wisdom teeth) گفته میشود که ممکن است رشد کنند و از لثه خارج شوند و یا رشد نکنند.
از میان دندانهای موقت (شیری)، معمولاً 10 عدد در فک بالا و 10 عدد در فک پایین قرار دارند. از میان دندانهای دائمی، 16عدد در فک بالا و 16 عدد در فک پایین قرار دارند.اکثر دندانها از نظر ظاهری ویژگیهایی دارند که باعث شناسایی آنها از یکدیگر میشوند. دندانهای شیری از هفته 6 تا 8 و دندانهای دائمی، از هفته 12 زندگی داخل رحمی شروع به شکلگیری میکنند. چنان چه دندانهای در زمانهای مذکور یا نزدیک به این زمانها شروع به تشکیل شدن نکنند دیگر هرگز تشکیل نخواهند شد.
4 نوع دندان وجود دارد: دندان پیشین (ثنایا: incisor)، دندان نیش (canine)، دندان آسیای کوچک (premolar) و دندان آسیای بزرگ (molar)، دندانهای آسیای کوچک، فقط از نوع دائمی هستند و در میان دندانهای شیری، دندان آسیای کوچک وجود ندارد.
دندانهای پیشین در هر نیم آرواره به دو نوع مرکزی و جانبی تقسیم میشوند و از هر یک از این دو نوع، یک دندان در هر نیم آرواره وجود دارد (در مجموع دو دندان پیشین در هر نیم آرواره یا چهار دندان پیشین در هر آرواره یا هشت دندان پیشین در دو آرواره).
در هر نیم آرواره، یک دندان نیش وجود دارد که در سمت خارجی دندان پیشین جانبی واقع است. بنابراین درهر آرواره، دو دندان نیش و در دو آرواره، چهار دندان نیش وجود دارد.
درهر نیم آرواره، دو دندان آسیای کوچک (پره مولار) به نام دندان آسیای کوچک اول (که در سمت خارجی دندان نیش هر طرف قرار دارد) و دندان آسیای کوچک دوم (که در سمت خارجی دندان آسیای کوچک اول قرار دارد) دیده میشود که البته همان گونه که ذکر شد دندانهای آسیای کوچک فقط در دندانهای دائمی وجود دارد. بنابراین در هر آروارهای فرد بزرگسال، چهار دندان آسیای کوچک و در دو آرواره، هشت دندان آسیای کوچک وجود دارد.
در هر نیم آروارهی کودک، دو دندان آسیای بزرگ (شیری) (یا دندان مولار) وجود دارد که در سمت خارجی دندان نیش کودک قرار گرفتهاند و دندان آسیای بزرگ اول و دندان آسیای بزرگ دوم نام دارند، بنابراین در هر آروارهی کودک، چهار دندان آسیای بزرگ و در دو آروارهی کودک، مجموعاً هشت دندان آسیای بزرگ وجود دارد.
در هر نیم آروارهی بزرگسال، سه دندان آسیای بزرگ (دائمی) وجود دارد که در سمت خارجی دندان آسیای کوچک قرار دارند و دندان آسیای بزرگ اول، دندان آسیای بزرگ دوم و دندان آسیای بزرگ سوم (یا دندان عقل) نامیده میشوند. (البته ممکن است در بعضی افراد، دندان عقل از لثه خارج نشود). بنابراین در هر آروارهی فرد بزرگسال چهار (یا تا شش) دندان آسیای بزرگ و در دو آروارهی فرد بزرگسال، مجموعاً هشت (یا تا دوازده) دندان آسیای بزرگ وجود دارد.
هر دندان دارای یک قسمت خارج از لثه، به نام تاج (crown) و یک قسمت داخل آرواره به نام ریشه (root) است. مرز میان این دو قسمت را گردن (یقه) دندان مینامند. ریشهی دندان درداخل حفرهای از استخوان فک قرار گرفته است. تاج دندان از داخل به خارج، از بخشهای مغز، عاج و مینا تشکیل میشود. ریشه دندان، از داخل به خارج، شامل مغز، عاج، سیمان و لیگامان دوردندانی (پریودونت) است.
تاج دندان (crown) با بافت بسیار سخت و نیمه شفافی به نام مینا (enamel)؛ و ریشه دندان (root) با بافت استخوان مانند زردرنگی به نام سیمان (cement) پوشیده شده است. به محل تلاقی ریشه و تاج دندان، گردن (neck) یا حاشیه (لبه) ی گردنی (cervical margin) گفته میشود.
در برش طولی دندان مشاهده میشود که دندان، از عاج (dentin) تشکیل شده است و مینای دندان با ضخامت حدود 5/1 میلیمتر روی آن را میپوشاند، در حالی که سیمان دندان معمولاً خیلی نازکتر است، عاج دندان حاوی یک کانال (مجرا)ی مرکزی به نام حفرهی مغز دندان (حفرهی پالپ؛ pulp cavity) است که در انتهای تاجی خود متسع میشود و اتاقک مغز دندان یا اتاقک پالپی (پالپ چمبر؛ pulp chamber) را میسازد و در ناحیهی ریشه، باریک میشود و مجرای مغز دندان (مجرای پالپ؛ pulp canal) را میسازد که در نوک ریشهی دندان یا نزدیک آن به داخل یک سوراخ اپیکال (apical formen) یا گاهی به چند سوراخ اپیکال باز میشود.
در طول زندگی ریشهی دندان به وسیلهی استخوان آلوئولی احاطه میشود؛ سیمان ریشهی دندان به وسیله بافت نرم، یعنی لیگامان پریودونتال از حفرهی استخوانی جدا میشود. عرض این لیگامان حدود 2/0 میلیمتر است. رشتههای ضخیم کلاژن در یک انتها، در سیمان دندانی فرو میروند و در عرض لیگامان پریودونتال پیش میروند تا در دیوارهی حفرهی استخوانی در انتهاهای دیگر فرو بروند.
لیگامان پریودونتال، به طرف لبهی گردنی (گردن دندان) با لثه پوشیده شده است. این بافت پوشاننده در دهان سالم به وضوح قابل تشخیص است زیرا رنگ صورتی روشن و ظاهر منقوطی دارد و در ادامهی آستر قرمز، هموار و براق قسمت اعظم مخاط حفرهی دهان واقع است و با اتصال اپی تلیال به نزدیک حاشیهی گردن دندان متصل میشود.
مغز (پالپ؛ pulp) دندان که حفرهی پالپ نام خود را از آن گرفته است، نوعی بافت همبندی است که به طور مستقیم از طریق سوراخ اپیکال در ادامهی لیگامان پریودنتال قرار دارد عروق واعصاب حسی عاج دندان را با خود حمل میکند.
پالپ (مغز) دندان حاوی ماده زمینهای، الیاف کلاژن ظریف، پلاسماسل، لنفوسیت، سلولهای فیبروبلاست، ماکروفاژ، رگهای خونی و رشتههای عصبی است.
عاج دندان، بافت معدنی شدهای شبیه استخوان است که در اطراف مغز دندان، تاج و ریشه قرار گرفته و ضخامت عمدهی دندان را تشکیل میدهد. مواد معدنی عاج به طور عمده از نمکهای کلسیم به صورت بلورهای هیدورکسی آپاتیت تشیکل میشوند که تقریباً 70% وزن خشک آن را تشکیل میدهند. ماتریکس عاج حاوی الیاف کلاژن نوع I و گلیکوزآمینوگلیکان است که به وسیله سلولهای سازندهی عاج (ادنتوبلاست) ساخته و ترشح میشوند. عاج، از نظر فیزیکی از استخوان سختتر است. عاج با افزایش سن، ضخیمتر میشود و برخلاف استخوان، در صورت از بین رفتن سلولهای ادنتوبلاست، مدتها باقی میماند و این موضوع، حفظ دندانهای فاقد مغز زنده را امکان پذیر میکند. عاج به علت وجود انتهاهای آزاد عصبی در داخل لولههای عاجی، حساس است و تمام تحریکاتی که به آن وارد میشوند به صورت درد احساس میشوند. از این رو، سطح عاج در ناحیهی تاج دندان به وسیله مینا و در قسمت ریشه، به وسیله سیمان پوشیده شده است. مینا، لایهی محافظ عاج دندان و سختترین بافت بدن است.
سیمان دندان، بافتی شبیه استخوان ولی بدون سیستمهای هاورسی استخوان و رگهای خونی است و در سطح خارجی، عاج را در ناحیهی ریشهی دندان میپوشاند. سیمان دندان، در نزدیکی گردن دندان، نازک، و در عمق ریشه، ضخیم است. ضخامت سیمان دندان با افزایش سن بیشتر میشود.
لیگامان دور دندان، بافت همبند متراکمی است که اتصال محکمی میان ریشهی دندان و استخوان فک به وجود میآورد و نیز به عنوان ضریع عمل میکند. بافت همبند تشکیل دهندهی لیگامان دور دندانی، فاقد الیاف الاستیک و حاوی رگهای خونی، لنف و اعصاب (به ویژه در سطح مجاور سیمان است). الیاف کلاژن لیگامان دور دندانی به نحوی قرار میگیرند که جا به جا شدن دندان در حد کم و انجام اعمال ارتودونسی را ممکن میسازند و نیز به عنوان ضربهگیر، از وارد آمدن ضربه مستقیم به دندان و ساییدگی آن جلوگیری میکند. هر نوع اختلال در ساخته شدن بافت کلاژن، اختلال در ساختمان لیگامان و لق شدن دندانها را به دنبال خواهد داشت.
لثه (gum)، قسمتی از مخاط دهان است که به شکل محکم به ضریع (پریوست) استخوان فک رو به حفرهی دهان از نوع سنگفرشی مطبق شاخی است. در سطح مجاور دندان، اپی تلیوم، ضخیم شده و به سطح مینا چسبیده است و سلولهای اپی تلیال به وسیله اتصالهای نیمه دسموزومی به این لایه متصل هستند. این اتصالها با پیشرفت سن به طرف ریشه عقبنشینی میکنند و در نتیجه باعث نمایان شدن ریشهی دندان میشوند.
دندان از بهترین نقش و سختترین ساختمان در فک انسان و بسیاری از مهرهداران برخوردار است. مهمترین کار دندان، تکه تکه کردن و آسیاب کردن غذاها است. علاوه بر این، در انسان، دندان از نقش بسیار مهمی در تکلم و ادای صحیح کلمات برخوردار است.
نکته:
ریشهی دندانها ممکن است منفرد یا متعدد باشد. دندانهای نیش و اکثر دندانهای آسیای کوچک، به جز اولین آسیای کوچک فک بالا معمولاً یک ریشه دارند. اولین دندان آسیای کوچک فک بالا و دندانهای آسیای بزرگ فک پایین معمولاً دارای دو ریشه و دندانهای آسیای بزرگ فک بالا دارای سه ریشه هستند.