آناتومی و وظایف دندان به بیان ساده

تشکیل دندان، قبل از تولد آغاز می‏شود و شکل نهایی دندان‏ها نیز در همین دوران مشخص می‏شود. معمولاً تعداد دندان‏های اولیه (دندان‏های شیری) که در کودکان دیده می‏شوند 20 عدد و تعداد دندان‏های دائمی (در بزرگسالان) 28 تا 32 عدد است که به 4 دندان آخر که در واقع سومین دندان آسیا هستند، «دندان‏های عقل» (wisdom teeth) گفته می‏شود که ممکن است رشد کنند و از لثه خارج شوند و یا رشد نکنند.
از میان دندان‏های موقت (شیری)، معمولاً 10 عدد در فک بالا و 10 عدد در فک پایین قرار دارند. از میان دندان‏های دائمی، 16عدد در فک بالا و 16 عدد در فک پایین قرار دارند.اکثر دندان‏ها از نظر ظاهری ویژگی‏هایی دارند که باعث شناسایی آنها از یکدیگر می‏شوند. دندان‏های شیری از هفته 6 تا 8 و دندان‏های دائمی، از هفته 12 زندگی داخل رحمی شروع به شکل‏گیری می‏کنند. چنان چه دندان‏های در زمان‏های مذکور یا نزدیک به این زمان‏ها شروع به تشکیل شدن نکنند دیگر هرگز تشکیل نخواهند شد.
4 نوع دندان وجود دارد: دندان پیشین (ثنایا: incisor)، دندان نیش (canine)، دندان آسیای کوچک (premolar) و دندان آسیای بزرگ (molar)، دندان‏های آسیای کوچک، فقط از نوع دائمی هستند و در میان دندان‏های شیری، دندان آسیای کوچک وجود ندارد.
دندان‏های پیشین در هر نیم آرواره به دو نوع مرکزی و جانبی تقسیم می‏شوند و از هر یک از این دو نوع، یک دندان در هر نیم آرواره وجود دارد (در مجموع دو دندان پیشین در هر نیم آرواره یا چهار دندان پیشین در هر آرواره یا هشت دندان پیشین در دو آرواره).
در هر نیم آرواره، یک دندان نیش وجود دارد که در سمت خارجی دندان پیشین جانبی واقع است. بنابراین درهر آرواره، دو دندان نیش و در دو آرواره، چهار دندان نیش وجود دارد.
درهر نیم آرواره، دو دندان آسیای کوچک (پره مولار) به نام دندان آسیای کوچک اول (که در سمت خارجی دندان نیش هر طرف قرار دارد) و دندان آسیای کوچک دوم (که در سمت خارجی دندان آسیای کوچک اول قرار دارد) دیده می‏شود که البته همان گونه که ذکر شد دندان‏های آسیای کوچک فقط در دندان‏های دائمی وجود دارد. بنابراین در هر آرواره‏ای فرد بزرگسال، چهار دندان آسیای کوچک و در دو آرواره، هشت دندان آسیای کوچک وجود دارد.
در هر نیم آرواره‏ی کودک، دو دندان آسیای بزرگ (شیری) (یا دندان مولار) وجود دارد که در سمت خارجی دندان نیش کودک قرار گرفته‏اند و دندان آسیای بزرگ اول و دندان آسیای بزرگ دوم نام دارند، بنابراین در هر آرواره‏ی کودک، چهار دندان آسیای بزرگ و در دو آرواره‏ی کودک، مجموعاً هشت دندان آسیای بزرگ وجود دارد.
در هر نیم آرواره‏ی بزرگسال، سه دندان آسیای بزرگ (دائمی) وجود دارد که در سمت خارجی دندان آسیای کوچک قرار دارند و دندان آسیای بزرگ اول، دندان آسیای بزرگ دوم و دندان آسیای بزرگ سوم (یا دندان عقل) نامیده می‏شوند. (البته ممکن است در بعضی افراد، دندان عقل از لثه خارج نشود). بنابراین در هر آرواره‏ی فرد بزرگسال چهار (یا تا شش) دندان آسیای بزرگ و در دو آرواره‏ی فرد بزرگسال، مجموعاً هشت (یا تا دوازده) دندان آسیای بزرگ وجود دارد.
هر دندان دارای یک قسمت خارج از لثه، به نام تاج (crown) و یک قسمت داخل آرواره به نام ریشه (root) است. مرز میان این دو قسمت را گردن (یقه) دندان می‏نامند. ریشه‏ی دندان درداخل حفره‏ای از استخوان فک قرار گرفته است. تاج دندان از داخل به خارج، از بخش‏های مغز، عاج و مینا تشکیل می‏‏شود. ریشه دندان، از داخل به خارج، شامل مغز، عاج، سیمان و لیگامان دوردندانی (پریودونت) است.
تاج دندان (crown) با بافت بسیار سخت و نیمه شفافی به نام مینا (enamel)؛ و ریشه دندان (root) با بافت استخوان مانند زردرنگی به نام سیمان (cement) پوشیده شده است. به محل تلاقی ریشه و تاج دندان، گردن (neck) یا حاشیه (لبه) ی گردنی (cervical margin) گفته می‏شود.
در برش طولی دندان مشاهده می‏شود که دندان، از عاج (dentin) تشکیل شده است و مینای دندان با ضخامت حدود 5/1 میلی‏متر روی آن را می‏پوشاند، در حالی که سیمان دندان معمولاً خیلی نازک‏تر است، عاج دندان حاوی یک کانال (مجرا)ی مرکزی به نام حفره‏ی مغز دندان (حفره‏ی پالپ؛ pulp cavity) است که در انتهای تاجی خود متسع می‏شود و اتاقک مغز دندان یا اتاقک پالپی (پالپ چمبر؛ pulp chamber) را می‏سازد و در ناحیه‏ی ریشه، باریک می‏شود و مجرای مغز دندان (مجرای پالپ؛ pulp canal) را می‏سازد که در نوک ریشه‏ی دندان یا نزدیک آن به داخل یک سوراخ اپیکال (apical formen) یا گاهی به چند سوراخ اپیکال باز می‏شود.
در طول زندگی ریشه‏ی دندان به وسیله‏ی استخوان آلوئولی احاطه می‏شود؛ سیمان ریشه‏ی دندان به وسیله بافت نرم، یعنی لیگامان پریودونتال از حفره‏ی استخوانی جدا می‏شود. عرض این لیگامان حدود 2/0 میلی‏متر است. رشته‏های ضخیم کلاژن در یک انتها، در سیمان دندانی فرو می‏روند و در عرض لیگامان پریودونتال پیش می‏روند تا در دیواره‏ی حفره‏ی استخوانی در انتهاهای دیگر فرو بروند.
لیگامان پریودونتال، به طرف لبه‏ی گردنی (گردن دندان) با لثه پوشیده شده است. این بافت پوشاننده در دهان سالم به وضوح قابل تشخیص است زیرا رنگ صورتی روشن و ظاهر منقوطی دارد و در ادامه‏ی آستر قرمز، هموار و براق قسمت اعظم مخاط حفره‏ی دهان واقع است و با اتصال اپی تلیال به نزدیک حاشیه‏ی گردن دندان متصل می‏شود.
مغز (پالپ؛ pulp) دندان که حفره‏ی پالپ نام خود را از آن گرفته است، نوعی بافت همبندی است که به طور مستقیم از طریق سوراخ اپیکال در ادامه‏ی لیگامان پریودنتال قرار دارد عروق واعصاب حسی عاج دندان را با خود حمل می‏کند.
پالپ (مغز) دندان حاوی ماده زمینه‏ای، الیاف کلاژن ظریف، پلاسماسل، لنفوسیت، سلول‏های فیبروبلاست، ماکروفاژ، رگ‏های خونی و رشته‏های عصبی است.
عاج دندان، بافت معدنی شده‏ای شبیه استخوان است که در اطراف مغز دندان، تاج و ریشه قرار گرفته و ضخامت عمده‏ی دندان را تشکیل می‏دهد. مواد معدنی عاج به طور عمده از نمک‏های کلسیم به صورت بلورهای هیدورکسی آپاتیت تشیکل می‏شوند که تقریباً 70% وزن خشک آن را تشکیل می‏دهند. ماتریکس عاج حاوی الیاف کلاژن نوع I و گلیکوزآمینوگلیکان است که به وسیله سلول‏های سازنده‏ی عاج (ادنتوبلاست) ساخته و ترشح می‏شوند. عاج، از نظر فیزیکی از استخوان سخت‏تر است. عاج با افزایش سن، ضخیم‏تر می‏شود و برخلاف استخوان، در صورت از بین رفتن سلول‏های ادنتوبلاست، مدت‏ها باقی می‏ماند و این موضوع، حفظ دندان‏های فاقد مغز زنده را امکان پذیر می‏کند. عاج به علت وجود انتهاهای آزاد عصبی در داخل لوله‏های عاجی، حساس است و تمام تحریکاتی که به آن وارد می‏شوند به صورت درد احساس می‏شوند. از این رو، سطح عاج در ناحیه‏ی تاج دندان به وسیله مینا و در قسمت ریشه، به وسیله سیمان پوشیده شده است. مینا، لایه‏ی محافظ عاج دندان و سخت‏ترین بافت بدن است.
سیمان دندان، بافتی شبیه استخوان ولی بدون سیستم‏های هاورسی استخوان و رگ‏های خونی است و در سطح خارجی، عاج را در ناحیه‏ی ریشه‏ی دندان می‏پوشاند. سیمان دندان، در نزدیکی گردن دندان، نازک، و در عمق ریشه، ضخیم است. ضخامت سیمان دندان با افزایش سن بیشتر می‏شود.
لیگامان دور دندان، بافت همبند متراکمی است که اتصال محکمی میان ریشه‏ی دندان و استخوان فک به وجود می‏آورد و نیز به عنوان ضریع عمل می‏کند. بافت همبند تشکیل دهنده‏ی لیگامان دور دندانی، فاقد الیاف الاستیک و حاوی رگ‏های خونی، لنف و اعصاب (به ویژه در سطح مجاور سیمان است). الیاف کلاژن لیگامان دور دندانی به نحوی قرار می‏گیرند که جا به جا شدن دندان در حد کم و انجام اعمال ارتودونسی را ممکن می‏سازند و نیز به عنوان ضربه‏گیر، از وارد آمدن ضربه مستقیم به دندان و ساییدگی آن جلوگیری می‏کند. هر نوع اختلال در ساخته شدن بافت کلاژن، اختلال در ساختمان لیگامان و لق شدن دندان‏ها را به دنبال خواهد داشت.
لثه (gum)، قسمتی از مخاط دهان است که به شکل محکم به ضریع (پریوست) استخوان فک رو به حفره‏ی دهان از نوع سنگفرشی مطبق شاخی است. در سطح مجاور دندان، اپی تلیوم، ضخیم شده و به سطح مینا چسبیده است و سلول‏های اپی تلیال به وسیله اتصال‏های نیمه دسموزومی به این لایه متصل هستند. این اتصال‏ها با پیشرفت سن به طرف ریشه عقب‏نشینی می‏کنند و در نتیجه باعث نمایان شدن ریشه‏ی دندان می‏شوند.
دندان از بهترین نقش و سخت‏ترین ساختمان در فک انسان و بسیاری از مهره‏داران برخوردار است. مهم‏ترین کار دندان، تکه تکه کردن و آسیاب کردن غذاها است. علاوه بر این، در انسان، دندان از نقش بسیار مهمی در تکلم و ادای صحیح کلمات برخوردار است.
نکته:
ریشه‏ی دندان‏ها ممکن است منفرد یا متعدد باشد. دندان‏های نیش و اکثر دندان‏های آسیای کوچک، به جز اولین آسیای کوچک فک بالا معمولاً یک ریشه دارند. اولین دندان آسیای کوچک فک بالا و دندان‏های آسیای بزرگ فک پایین معمولاً دارای دو ریشه و دندان‏های آسیای بزرگ فک بالا دارای سه ریشه هستند.